22 juli 2011, wat een mooie zomerse dag had moeten worden werd een dag die de wereld zou doen opschrikken. In Noorwegen werden in een tijdsbestek van drie uur twee terroristische aanvallen gepleegd. De eerste was een bomaanslag in de regeringswijk van de hoofdstad Oslo en daaropvolgend een schietpartij op een politiek jeugdkamp van de sociaaldemocratische partij op het eiland Utøya. Uiteindelijk zouden 77 mensen de dood vinden, waarvan 8 in Oslo en 69 op Utøya. Verantwoordelijk voor beide acties is de toen 32-jarige Anders Behring Breivik, een man met naar eigen zeggen extreemrechtse en anti-Islamitische opvattingen. Dit jaar verschenen er twee films rond de drama’s. Zijn de films niet te vroeg gemaakt? En wat zegt valt er te zeggen over de kwaliteit?

Om maar met het beantwoorden van de eerste vraag te beginnen; nee. Volgens Erik Poppe, de regisseur van Utøya 22. Juli, beginnen de herinneringen aan de gebeurtenissen op het eiland te vervagen. Daarnaast was het hem een doorn in het oog dat de aandacht na de aanslag al snel verschoof naar de dader en hierdoor de slachtoffers uit beeld verdwenen. Toch werd de als eerste uitgebrachte Utøya 22. Juli direct bestempeld als omstreden. Op zich niet zo gek en het is dan ook een vorm van het ijzer smeden als het heet is waar regelmatig discussie over is in de filmwereld. Anderzijds zegt dit natuurlijk niets over de kwaliteit van de films. Want zijn de films de discussie wel waard en wat is nou eigenlijk het verschil tussen de twee films? Vissen zij niet teveel uit dezelfde vijver? Wat heeft Paul Greengrass nog toe te voegen aan de film van Poppe? Stuk voor stuk vragen die wij zullen proberen te beantwoorden in dit artikel.

Het grootste verschil tussen de twee films is de periode die ze beslaan. Zo ligt bij Utøya 22. Juli de focus volledig op de schietpartij op het eiland Utøya, welke in real-time en in ogenschijnlijk één enkel shot wordt getoond. 22 July laat daarentegen niet alleen beide aanslagen zien, maar juist ook de nasleep van de aanslagen. Een ander verschil wat direct opvalt is de taal. Zo wordt in Utøya 22. Juli Noors gesproken en is 22 July geheel Engelstalig, ondanks dat de rollen wel gespeeld worden door een Noorse cast. Een laatste verschil wat we vooraf al kunnen aanstippen is dat Greengrass voor zijn film alles zo natuurgetrouw probeert te verfilmen, waar Poppe gebruik maakt van fictieve personages. Wat dat betreft zitten verschillen de films dus wel zeker van elkaar en kunnen deze met gemak naast elkaar bestaan. Echter dit zegt natuurlijk nog niets over de kwaliteit van de films, iets wat we het beste kunnen belichten in een korte recensie.

Utøya 22. Juli:
Erik Poppe baseerde zijn film op de gebeurtenissen op het zomerkamp in Utøya, maar de personages zijn fictief. Zijn voornaamste doel was om de aanvallen te belichten vanaf het perspectief van de slachtoffers. Dit wordt extra kracht bijgezet door Breivik nagenoeg de volledig speelduur buiten beeld te laten en zijn gruweldaden grotendeels niet letterlijk te tonen. Aan de hand van waanzinnig camerawerk blijkt nog maar eens dat de kracht van suggestie een grote kracht zijn voor een film. Als kijker wordt je echt meegetrokken met de jongeren. In eerste instantie ben je onwetend van wat er nu daadwerkelijk aan de hand is, met verwarring tot gevolg. Deze maakt snel plaats voor angst en confronteert de kijker met de keuzes die de slachtoffers moeten maken. Dat alles zo echt en voelbaar is zonder dat Poppe zich te buiten gaat aan goedkoop effectbejag spreekt in het voordeel van de film. Dat de film zich daarnaast in real time afspeelt en zich ogenschijnlijk in een enkele take voltrekt maakt van Utøya 22. Juli een even indrukwekkende als respectvolle film.

22 July:
Voor zijn film baseerde Greengrass zich op de non-fictie roman One of Us: The Story of a Massacre in Norway – and Its Aftermath van de Noorse journalist Åsne Seierstad. De film gaat voortvarend van start door Anders Danielsen Lie als Anders Breivik te volgen in zijn voorbereidingen op de aanvallen. Het tempo ligt direct enorm hoog, iets wat we kennen van film van Greengrass, en nog voor het eerste half uur verstreken is zijn zowel de voorbereiding als de aanvallen tot in detail over het scherm getrokken. Zonder meer indrukwekkend, maar met nog 110 minuten te gaan rijst een beetje de vraag wat er de rest van de speelduur gaat gebeuren. Deze worden ingeruimd voor de nasleep van de aanvallen, waarbij de nadruk ligt op de zwaargewond geraakte Viljar Hanssen en zijn revalidatieproces en de veroordeling van Breivik. Allemaal op het eerste oog vrij accuraat, maar door de chronologische weergave van de gebeurtenissen heeft de film de neiging om de kijker in slaap te sussen. Ook is het soms gebrekkige Engels een flinke stoorzender. Aan het einde van de film is het daarnaast vooral het eerste half uur wat is blijven hangen.

Ondanks dat sterke begin is Utøya 22. Juli als geheel zonder meer de betere film. Niet alleen is de film technisch knapper gemaakt, ook voelt de film een stuk authentieker, iets wat vooral te maken heeft met de gesproken originele taal. Daarnaast is hier gekozen om de focus te leggen op een deel van de gebeurtenissen die dag, waarmee de film niet het makke heeft van de structuur van 22 July. Dit betekent overigens niet dat je 22 July beter over kunt slaan. Zoals gezegd verslaat deze film beide aanslagen en is het boeiend om te zien wat voor een impact de aanval heeft op een gezin dat getroffen is. Dat er hier voor de film voor gekozen is om een slachtoffer uit te lichten is begrijpelijk, al zijn er qua betrokkenheid ook andere scenario’s denkbaar. Daarnaast heeft 22 July ook veel oog voor Anders Breivik, iets waar Poppe de focus juist naar de slachtoffer wilde leggen. Greengrass verzuimt overigens om dieper in de motieven van Breivik te duiken, dit ondanks dat de film nogal wat tijd uittrekt voor de nasleep. Hierdoor is 22 July ook een stuk oppervlakkiger en biedt deze weinig meer dan bijvoorbeeld de Wikipedia pagina rondom de zwarte dag in de Noorse geschiedenis.